Κορωνοϊός: Απασχόληση - Μορφές εργασίας - Κίνδυνοι για τους εργαζομένους, Δ.Ρ. Πλιακογιάννης

Κορωνοϊός και ανεργία

Η εποχή του κορωνοϊού ανοίγει πολλά θέματα, τα οποία εμφανίζονται με ανεπανάληπτη ένταση, ωστόσο δεν είναι πρωτοφανέρωτα. Η «κρίση της απασχόλησης» και οι διάφορες στρατηγικές αντιμετώπισης της διαρθρωτικής ανεργίας στην Δύση προϋπήρχαν και είχαν ήδη δοκιμαστεί σε ευρεία κλίμακα. Η μερική απασχόληση, η εκ περιτροπής εργασίας, η αξιοποίηση συμβάσεων ορισμένου χρόνου, η αξιοποίηση της εργασίας των πρακτικάριων/ωφελούμενων αποτέλεσαν τις βασικές πειραματικές μορφές ελαστικοποίησης της εργασίας, για να προστατευτεί η απασχόληση. Έτσι, συντελέσθη μία σοβαρή μετατόπιση από τον σκοπό της υπεράσπισης της συγκεκριμένης θέσης εργασίας του εργαζομένου, με όλα τα συνεπαγόμενα και τις υποχρεώσεις του εργοδότη γύρω από αυτήν, στο σκοπό της εν γένει διατήρησης της απασχόλησης και μείωσης της ανεργίας: το βασικό είναι κάπως κανείς να απασχολείται.

Πλάι σε αυτές τις μορφές, εμφανίζονται και ολοκαίνουργιες τεχνικές για την εικονική μείωση της ανεργίας. Σύμφωνα με την Εργάνη, το ποσοστό ανεργίας βρίσκεται στο 14,4% τον φετινό Μάρτιο, σε αντιπαράθεση με το 18,1% του Μαρτίου του 2019. Στην ουσία, με βάση τα στοιχεία, θέλουν οι στατιστικές υπηρεσίες να αποδείξουν ότι μειώθηκε η ανεργία.

Ας ερευνήσουμε το ισοζύγιο ροής απασχόλησης:
α) η διαφορά στις προσλήψεις για το πρώτο πεντάμηνο του 2020 φτάνουν τις -518.065 εργαζομένων σε σχέση με πέρσι, καθώς το φετεινό σύνολο για το πεντάμηνο κυμαίνεται στις 612.048 προσλήψεις. Το περσινό πεντάμηνο δηλαδή είχαμε θετικό ισοζύγιο με +520.000 περίπου νέες θέσεις εργασίας.

β) Με βάση δε τις αποχωρήσεις από την εργασία στο ίδιο πεντάμηνο (339.826 καταγγελίες/λήξεις συμβάσεων + 266.396 οικειοθελείς αποχωρήσεις = 606.222 αποχωρήσεις για το Α' πεντάμηνο 2020),

καταλήγουμε πως το ισοζύγιο απασχόλησης πενταμήνου ανέρχεται στις 5.826 θέσεις εργασίας. Ο αριθμός αυτός αποτελεί ρεκόρ 20ετίας, είναι το χειρότερο ισοζύγιο 5μήνου από το 2001 εώς σήμερα, χειρότερο από το αντίστοιχο του 2012, εν μέσω παγκόσμιας κρίσης, το οποίο κυμάνθηκε στις 9.129 νέες θέσεις εργασίας.

Το πρώτο πεντάμηνο αποτελεί αυτό που παραδοσιακά δημιουργεί θέσεις εργασίας: πέρσι, στην εστίαση και τα καταλυμματα αναγγέλθηκαν 168.640 προσλήψεις (ξέχωρη από την «μαύρη εργασία»). Φέτος, στην εστίαση αναγγέλθηκαν 23.613 προσλήψεις (101.535 πέρσι), ενώ τα ξενοδοχεία ακόμα δεν έχουν ανοίξει με μαζικούς όρους, οπότε δεν προσφέρονται πλήρη στοιχεία.

Πώς, λοιπόν, μειώνεται η ανεργία, σε τέτοιο δυσμενές περιβάλλον; Με την τακτική του
α) υπολογισμού ως απασχολούμενου πληθυσμού που βρίσκονταν σε αναστολή εργασίας,

β) με την εισαγωγή μίας νέας κατηγοριοποίησης από την ΕΛΣΤΑΤ, τον οικονομικά μη ενεργό πληθυσμό, στον οποίο συγκαταλέγονται όσοι δεν είναι «άμεσα διαθέσιμοι να αναλάβουν δουλειά», ό,τι κριτήριο και αν αποτελεί αυτό. Στις μετρήσεις για το Μάρτιο του 2020, ο πληθυσμός αυτών  την "μη-ενεργών" αυξάνεται από 3.200.115 το 2019 σε 3.373.369 το 2020, περίπου 173.000 άτομα.
Αν προσθέσουμε τα α+β, τότε η πραγματική αύξηση της ανεργίας θα πρέπει να ξεπεράσει τα 250.000 άτομα. Σε όλα αυτά δεν συγκαταλέγουμε προφανώς την μαύρη εργασία.

Η μεγάλη, ωστόσο, αύξηση αναμένεται τον Ιούνιο, καθώς τότε τελειώνει για την μεγάλη κλίμακα των εργαζομένων το πρόγραμμα αναστολής εργασίας, οι άνεργοι θα γίνουν άμεσα διαθέσιμοι προς αναζήτηση εργασίας (άρα θα αντιστραφεί η ροή προς την κατηγορία «οικονομικά μη-ενεργοί»), ενώ σαφές είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που έβρισκαν εποχική εργασία δεν θα επαναπροσληφθεί. Από αυτό το περιβάλλον ξεκινά η όποια συζήτηση γύρω από την απασχόληση.

Οι μορφές απασχόλησης - Εργασία και κίνδυνοι

Η ευελιξία λόγω κορωνοϊού παίρνει διάφορες μορφές: ασχέτως αν λύνει ή όχι τα προβλήματα, καταρχήν εμφανίζεται μία τεράστια ποικιλία νέων μορφών απασχόλησης. Η εργατική επιστήμη και έρευνα θα πρέπει να μελετήσει επισταμένα την εξέλιξης τους: κάποιοι κίνδυνοι, βέβαια, από την εφαρμογή τους, μπορούν με σχετική ασφάλεια να προβλεφθούν, γιατί αφορούν κυρίως προβλέψεις πολιτικής οικονομίας.

Οι μορφές αυτές είναι οι εξής:

Α. Αναστολή σύμβασης εργασίας

Το καλοκαίρι για κάποιες επιχειρήσεις επιτρέπεται η αναστολή. Αυτό αφορά
Α) Τις επιχειρήσεις εστίασης εως τις 30/6,

Β) Τις επιχειρήσεις τουρισμού, μεταφορών, αθλητισμού, πολιτισμού εως τις 31/7,

Γ) Τα εποχιακά ξενοδοχεία-καταλύμματα και τα τουριστικά λεωφορεία, εώς τις 30/9, στα οποία οι εργαζόμενοι δύνανται να διατηρούν δικαίωμα υποχρεωτικής επαναπρόσληψης, οπότε η ένταξη τους σε αναστολή συντηρεί το δικαίωμα τους.

Οι επιχειρήσεις αυτές μπορούν να παρατείνουν προηγούμενη αναστολή ή να θέσουν εκ νέου σε αναστολή μέρους ή και το σύνολο του προσωπικού τους.

Όπως συνεχίζουν να ισχύουν οι διατάξεις επι αναστολής, οι επιχειρήσεις μπορούν να εφαρμόζουν το μέτρο για διαφορετικές ομάδες εργαζομένων, με αναστολή 30 ημερών να οδηγεί σε αμοιβή 534 ευρώ. Αν η αναστολή ανακληθεί, οι εργαζόμενοι δικαιούνται αποζημίωση ίση με 17,8 ευρώ ανά ημέρα, ενώ με την οριστική ανάκληση της αναστολής ή της παράτασης της, ο εργαζόμενος δεν μπορεί να τεθεί σε αναστολή. Ωστόσο, αν η αναστολή είναι προσωρινή, ο εργαζόμενος μπορεί να ξανατεθεί σε αναστολή, αφού εργαστεί προσωρινά για να καλύψει «έκτακτες ανάγκες» και αμειφθεί ανάλογα με τις ώρες εργασίας του.

Με την άρση της αναστολής, ο εργαζόμενος μπορεί να μπεί στο πρόγραμμα Συν-Εργασία (βλ. Παρακάτω). Κατά τη διάρκεια της αναστολής ο εργοδότης υποχρεούται να διατηρήσει τον ίδιο αριθμό εργαζομένων. Η οριστική άρση της αναστολής για ξενοδοχεία και τουριστικά λεωφορεία που επαναλειτουργούν είναι υποχρεωτική για το 1/3 των συμβάσεων, με 20% πληρότητα, τα 2/3 με 50% πληρότητα και όλων των συμβάσεων με 80% πληρότητα. Βέβαια, με το μεγάλο ποσοστό των ξενοδοχείων να παραμένει κλειστό, η δυνατότητα είναι περιορισμένη. Για τις επιχειρήσεις που δεν επαναλειτουργούν, οι εργαζόμενοι με δικαίωμα υποχρεωτικής επαναπρόσληψης είναι δικαιούχοι αποζημίωσης ύψους 534 ευρώ. Όσες επιχειρήσεις επαναλειτουργούν, υποχρεούνται να επαναπροσλάβουν τον ίδιο αριθμό εργαζομένων που είχαν κατά μέσο όρο τα δύο προηγούμενα έτη και κατά προτεραιότητα τους εργαζόμενους της περσινής περιόδου.

Β. Συν-Εργασία

Από τις 15 Ιουνίου εώς τις 15 Οκτωβρίου όλες οι επιχειρήσεις συνεχούς ή εποχικής λειτουργίας, που εμφανίζουν μείωση τουλάχιστον 20% στο κύκλο εργασιών ΦΠΑ ή των ακαθάριστων εσόδων τους σε σύγκριση με πέρσι, μπορούν να εντάξουν στο πρόγραμμα αυτό επιδοτούμενης εργασίας εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης, που προσελήφθησαν εως τις 30 Μαΐου. Εργαζόμενοι μερικής απασχόλησης αποκλείονται, και από τους εποχικής πλήρους απασχόλησης εργαζομένους συμπεριλαμβάνονται όσοι έχουν δικαίωμα υποχρεωτικής επαναπρόσληψης (λόγω διαδοχικών συμβάσεων) σε εποχικά ξενοδοχεία και τουριστικά λεωφορεία.

Οι εργαζόμενοι στο πρόγραμμα υφίστανται μείωση του εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας εώς και 50% (πρακτικά, δύο εβδομάδες εργασίας), και ο εργοδότης καταβάλλει τις καθαρές αποδοχές που αντιστοιχούν στο χρόνο εργασίας του εργαζομένου, επίσης που ακολουθούν τον εκάστοτε οριοθετημένο χρόνο εργασίας (εως 50%). Ο εργαζόμενος αμείβεται «όσο δουλέψει» στο νέο καθεστώς, με βάση τον ονομαστικό μισθό που είχε πριν το μέτρο. Για το χρονικό διάστημα που δεν εργάζεται, το υπόλοιπο δηλαδή 50% του χρόνου εργασίας, και συνεπώς των αποδοχών του, το κράτος καταβάλλει το 60% των μειωμένων αποδοχών του εργαζομένου (στην συνήθη περίπτωση, του υπόλοιπου 50% που ο εργαζόμενος δεν εργάζεται). Το υπόλοιπο 20% των καθαρών μηνιαίων αποδοχών δεν καταβάλλεται και χάνεται για τον εργαζόμενο.

Ο εργοδότης καταβάλει το ποσό που αντιστοιχεί στο χρόνο εργασίας (το 50% στην συνήθη περίπτωση) στο τέλος του μήνα, ενώ η κρατική ενίσχυση παρέχεται το πρώτο δεκαήμερο του επόμενου μήνα της παροχής εργασίας. 

Σαν όριο/δίχτυ ασφαλείας λειτουργεί το όριο του καθαρού κατώτατου μισθού των 550 ευρώ. Συνεπώς, εργαζόμενοι κοντά σε αυτό το ποσό θα λαμβάνουν τις ίδιες αποδοχές, οι μεγαλύτερες μειώσεις αφορούν τους εργαζομένους από 700 εώς και πάνω από 1000 ευρώ, που θα δουν μειώσεις από 7% εως και 20%, όσο μακρύτερα από τον κατώτατο μισθό οδεύουμε.

Γ. Χρήση εκ περιτροπής ή μερικής απασχόλησης με την κλασσική μορφή της

Πέρα από τα καινοφανή μέτρα εργασιακής ευελιξίας, ο παλαιός μηχανισμός της μερικής ή εκ περιτροπής απασχόλησης μπορεί κανονικά να αξιοποιηθεί, για τους εργοδότες που δεν εντάσσονται στα παραπάνω μέτρα. Αυτές οι μορφές αξιοποίησης της ευελιξίας λόγω «έκτακτων συνθηκών», ενώ όμως υπάρχει η έστω κουτσουρεμένη προστατευτική νομοθεσία για την διαχείριση της κρίσης του Covid-19, αποτελεί την χειρότερη μορφή αξιοποίησης της ευκαιρίας για την εργοδοσία, να μειώσει το κόστος της εργατικής δύναμης. Η μεν μερική απασχόληση απαιτεί συναίνεση του εργαζομένου και τροποποίηση σύμβαση από πλήρη σε μερική, για εργασία μικρότερη του 8ωρου ημερησίως την εργασιακή εβδομάδα.

Όμως, το σύστημα εκ περιτροπής απασχόλησης στην επιχείρηση μπορεί να εφαρμοστεί και μονομερώς από τον εργοδότη για τους εργαζόμενους πλήρους απασχόλησης, οδηγώντας σε οριζόντια μείωση των αποδοχών τους από την μείωση της απασχόλησης. Η εκ περιτροπής απασχόληση εφαρμόζεται συνολικά στους εργαζόμενους μίας επιχείρησης ή σε διακριτό τμήμα της συλλήβδην, απαγορεύεται να εφαρμοστεί μεμωνομένα, ενώ ο εργοδότης υποχρεούται να επιδείξει σημαντικό και μόνιμο περιορισμό δραστηριοτήτων. Εφαρμόζεται εως και για 9 μήνες το έτος, και θεωρητικά πρέπει να προϋπάρξει διαβούλευση με τους εργαζομένους.

Είναι παραπάνω από προφανές, πόσο εύκολο για τους εργοδότες είναι να δείξουν μία πραγματική ή και εικονική μείωση του κύκλου δραστηριοτήτων τους, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί ακόμα να φανεί η μονιμότητα του, και να επιβάλλουν έτσι οριζόντια ένα τέτοιο αυστηρό σύστημα είτε μονομερώς, είτε με «συναίνεση» ενός φοβισμένου από την κατάσταση εργαζομένου. Απο την άλλη, η μη ένταξη του εργοδότη στα διάφορα μέτρα σημαίνει ότι η χαμένη εργασία δεν επιδοτείται απο το κράτος με κάποια μορφή, ενώ ούτε οι θέσεις εργασίας προστατεύονται: αν αρνηθείς την τροποποίηση της σύμβασης, μπορείς και να απολυθείς τυπικά, λόγω ύπαρξης «οικονομοτεχνικών λόγων». Φυσικά, η απόλυση μπορεί να ελεχθεί και να εκπέσει δικαστικά, πόσοι όμως εργαζόμενοι θα επιλέξουν αυτόν τον δρόμο; Λογιστικά, είναι ένα θεμιτό κόστος, σε σχέση με τα οφέλη που οι εργοδότες θα αποκομίσουν. Η μη-υποχρεωτικότητα ένταξης στα μέτρα προστασίας από τον κορωνοϊό όσων επιχειρήσεων προβαίνουν σε τροποποίησης του καθεστώτος απασχόλησης σε τέτοια γενικευμένη μορφή αφήνει τους εργαζόμενους έκθετους σε μία άνευ προηγουμένου επίθεση στις ατομικές συμβάσεις τους.

Δ. Μορφές απώλειας της θέσης εργασίας

Η απελευθέρωση των απολύσεων είναι ένα ακόμα σοβαρό θέμα, και αφορά επιχειρήσεις που δεν μπαίνουν στα νέα μέτρα. Όσες είχαν πρωτύτερα αναστείλει τις συμβάσεις του προσωπικού και δεν τις παρέτειναν, υποχρεούνται να τις διατηρήσουν εως το τέλος του 45ήμερου, ενώ μετά είναι ελεύθερες να προβούν σε απολύσεις. Όσες δεν παρέτειναν την αναστολή τον Μάϊο, στα μέσα Ιούνη μπορούν να απολύσουν κανονικά εργαζομένους. Οι επιχειρήσεις εστίασης μπορούν να απολύσουν από 1/7, με 30 μέρες υποχρέωση διατήρησης των θέσεων εργασίας και του είδους σύμβασης: δίνεται ένα περιθώριο «δοκιμασίας», κρας τέστ, και αν δεν βγεί, στον μήνα μπορούν να προβούν σε απολύσεις εργαζομένων. Φυσικά, εργαζόμενοι που οι εργοδότες τους δεν έκαναν χρήση του μέτρου, μπορούν κανονικά να αξιοποιήσουν τις απολύσεις κανονικά.

Αντίστοιχα, η μη ανανέωση των συμβάσεων ορισμένου χρόνου, η οποία μορφή λύσης της σχέσης εργασίας οργιάζει, δεν αναγνωρίζεται ως απόλυση, ώστε να τεθούν περιορισμοί στην εφαρμογή αυτής της ιδιάζουσας μορφής σκόπιμης  παράλειψης του εργοδότη. Παρόλο που η διαδοχική επι σειρά ετών ανανέωση των συμβάσεων αυτών τις οδηγεί σε μετατροπή σε αορίστου χρόνου, ο εργαζόμενος μπορεί να επικαλεστεί αυτό το δικαίωμα μόνο ενώπιον του δικαστή, που αναγνωρίζει νομικά την τροποποίηση: κάτι διαφορετικό θα μπορούσε να συμβεί μόνο με ειδική και ρητή πρόβλεψη του νομοθέτη, που θα εμπόδιζε την λήξη των συμβάσεων ορισμένου χρόνου οριζοντίως, ώστε οι εργαζόμενοι να μην χάσουν ούτε την θέση τους, ούτε την δυνατότητα τους να ενισχυθούν οικονομικά. Φυσικά, η παράλειψη αυτή γίνεται δολίως, και όχι εξ αμελείας..

Τελικές επισημάνσεις

Μετά από έρευνα της ΓΣΕΕ, 1 στους 3 εργαζόμενος δηλώνει ότι έχει μεταβληθεί η σχέση εργασίας του. 1 στους 7 εργαζόμενους έχασε την θέση πλήρους απασχόλησης που είχε και πλέον εργάζεται με μερική ή εκ περιτροπής. Τον Απρίλιο καταγράφηκαν 4.206 συναινετικές μετατροπές συμβάσεων απο πλήρη σε εκ περιτροπής απασχόληση, όταν τον Απρίλιο του 2019 είχαν καταγραφεί μονάχα 528. Αύξηση υπήρξε και στις μονομερείς μετατροπές συμβάσεων τον Απρίλιο, σε 1.371 έναντι 69 πέρυσι. Δεν συζητάμε τους εργαζόμενους που δουλεύαν στην αναστολή, την τηλεργασία, την μαύρη εργασία που δεν καταγράφεται πουθενά κ.ο.κ.

Οι εργοδότες έχουν πλέον σειρά εργαλείων να διαχειριστούν την κατάσταση: μπορούν να έχουν εργαζόμενους σε αναστολή, να αίρουν προσωρινά την αναστολή για να δουλεύουν, και μετά να τους ξαναβάζουν σε αναστολή. Μπορούν να επιδοτούνται μέσω του προγράμματος Συν-Εργασία (που πάντως, δεν έχει ακόμα ιδιαίτερη επιτυχία στις επιχειρήσεις) και να απασχολούν εκ περιτροπής τους εργαζόμενους. Μπορούν να αφήνουν τις συμβάσεις να λήξουν, σε κάποιες περιπτώσεις να απολύουν κόσμο, να παραμένουν κλειστές, στην περίπτωση των τουριστικών κλάδων, ή να μην αξιοποιήσουν κανένα μέτρο, αλλά μονάχα την έκτακτη κατάσταση, είτε πραγματικά είτε εργαλειακά, ώστε να σαρώσουν τις συμβάσεις εργασίας των εργαζομένων.

Ο κόσμος της εργασίας βρίσκεται σε αμηχανία μπροστά στις εξελίξεις, καθώς το νομικό καθεστώς αλλά και η πραγματική κατάσταση φαίνεται καθηλωτική. Ωστόσο, πρέπει άμεσα να αποκτήσει τα αντανακλαστικά, ώστε να προστατεύσει την εργασία και τους αποθησαυρισμένους όρους της, αλλά και συλλογικά, μέσα από τα όπλα των ΣΣΕ και της συνδικαλιστικής πάλης, να επιχειρήσει με κάθε μέσο του επαγγελματικού νομοθέτη να θέσει όρια στην αυθαιρεσία. Ειδικά στην περίπτωση της μονομερούς επιβολής εκ περιτροπής απασχόλησης του εργοδότη χωρίς να έχει υπαχθεί στα μέτρα, η καταχρηστικότητα είναι έκδηλη και προφανής, ώστε μπορεί να προστατευτεί νομικά, αλλά και η επιβολή του μέτρου ως σύστημα, και όχι μεμονωμένως σε εργαζομένους, διανοίγει συλλογική και όχι απλώς νομική διαφορά, έναντι της οποία μπορούν να ασκηθούν όλα τα όπλα του συλλογικού εργατικού δικαίου, όπως η συλλογική αυτονομία (ΣΣΕ, Διαιτησία) και η απεργία. Για το τελευταίο ζήτημα θα επανέλθουμε με επόμενο σημείωμα.

(Επιμέλεια: Δ.Π, Δικηγόρος Θεσσαλονίκης, ΜΔΕ Αστικού και Εργατικού Δικαίου και Πολιτικής Δικονομίας)